Trong xã hội hiện đại, khi mà truyền thông rất phát triển, các nguồn thông tin trở nên dễ dàng tiếp cận thì thói quen tư duy có thể đóng vai trò quan trọng hơn kiến thức. Các quy luật kinh tế đều nhấn mạnh rằng: khi nguồn cung khan hiếm thì giá trị sản phẩm mới tăng. Thông tin không còn khan hiếm nữa thì điều quan trọng lại có khả năng phân tích và xử lý thông tin, hay nói cách khác là cách phản ứng có ý nghĩa đối với thông tin đó. Tư duy xuất phát từ tổ hợp các quy trình phức tạp bao gồm kiến thức nền tảng và các chiến thuật mà chúng ta thường gọi là thói quen nhận thức. Và nếu chúng là thói quen, thì phải chăng chúng ta có thể luyện tập được nó?
Định hướng thông tin
Ngay cả trong thời đại thông tin, không phải mọi học sinh đều có điện thoại thông minh, WiFi; không phải mọi nhà đều có máy tính bảng hoặc thậm chí từ điển, tạp chí và các dạng “dữ liệu đóng gói” khác. Chúng ta đã bàn về việc dạy học có thể điều chỉnh thế hệ Google như thế nào. Sự ra đời của Google khiến cho việc độc tôn kiến thức trở thành điều ngớ ngẩn. Nhưng sự phổ biến của thông tin không thể làm mất đi giá trị của nó. Sự dồi dào của các nguồn không tin không hề làm cho nó trở nên vô ích hoặc thay đổi giá trị. Tuy nhiên đã có những thay đổi về khái niệm kiến thức – thay đổi mức độ ưu tiên và tạo cơ hội cho chúng ta nhìn nhận quá trình học tập theo các cách khác nhau. Thay vì giáo viên truyền đạt thông tin để học sinh tiếp thu thì giờ đây, nhiều (hoặc hầu hết) học sinh có thể tự tiếp cận thông tin một cách trực tiếp. Điều này cho thấy đối với học sinh, khả năng sử dụng và xử lý kiến thức cần thiết hơn bản thân kiến thức. Và nó phần lớn đến từ thói quen, chứ không phải chiến thuật. Học sinh phản ứng như thế nào khi đối mặt với những ý tưởng mới? Dữ liệu, hệ thống, mô hình, khái niệm và có thể chỉ là một số mức độ nhận thức. Học sinh thực sự nghĩ gì vào khoảnh khắc chúng tiếp nhận một điều mới mẻ? Khoảnh khắc đó, giống như sự khởi đầu của vũ trụ, là những gì chúng ta cần phải tua chậm lại và cố gắng để tìm hiểu. Khoa học về thần kinh có thể giúp được một phần, nhưng chúng ta cũng có thể quan sát được bằng mắt trong lớp học. Học sinh đã làm gì? Bạn nhận thấy điều gì? Và học sinh đã làm gì để phản ứng lại?
Đặt câu hỏi như là thực hành tư duy
Tư duy không phải là một nội dung được dạy thành “bài học”, hay một giáo viên bảo học sinh rằng em nên thực hành nó. Đó là vấn đề của thói quen. Vì vậy, dưới đây là 15 câu hỏi giúp học sinh phản hồi lại những ý tưởng mới, bắt đầu tự hình thành thói quen tư duy. Chúng có thực sự trở thành thói quen hay không phụ thuộc vào cách bạn sử dụng chúng. Bạn có thể khiến chúng trở nên hữu ích, gần gũi và có ý nghĩa, hoặc kỳ dị, phức tạp và vụng về. Quyền quyết định thuộc về bạn – giáo viên đứng lớp, và nội dung môn học cũng như trường học và cộng đồng của bạn. Dù vậy, bạn có thể nhận thấy hệ thống ngôn ngữ vẫn có những giới hạn nhất định trong quá trình giúp học sinh tư duy. Nếu bạn đặt câu hỏi: “Điều gì là quan trọng hay nổi bật nhất?” như thế là bạn đang ám chỉ rằng bạn chú ý đến điều gì đó, với tư cách một giáo viên, và bạn muốn biết học sinh cũng thấy điều đó hay không. Nếu học sinh có quan điểm giống bạn, bạn kết luận học sinh đó thông minh, nếu không thì học sinh có thể phải tiếp tục đoán xem bạn đang nghĩ gì. Điều này không chỉ khiến học sinh mất tập trung mà còn lạc đề nữa. Điều này biến quá trình tư duy thành trò chơi mèo đuổi chuột. Thay vì thế, hãy hỏi học sinh: “Điều gì là quan trọng/nổi bật đối với em?”, bạn đang yêu cầu học sinh nội tâm hóa ‘ý tưởng mới’ này – một góc độ phù hợp. Hãy dừng lại trong chốc lát để học sinh có thể suy nghĩ, còn bạn thì hãy quan sát bằng sự động viên, khuyến khích. Sau đó hãy tiếp tục “Em nhận thấy điều gì?” Nếu làm thế mà học sinh vẫn gặp khó khăn trong việc phản hồi, bạn sẽ biết rằng kiến thức không phải vấn đề, mà là sự tự tin, tính hiệu quả và thói quen tư duy của học sinh bị chùn lại bởi giáo viên “dồn vào chân tường”. Một trong những cách học tập hiệu quả nhất là rèn luyện. Tạo cơ hội cho học sinh học hỏi không chỉ thông tin mà còn là những thói quen phản xạ và phản hồi. Như những nhà tư tưởng. Học sinh không chỉ có khả năng tư duy về bản thân mà còn có thể thành thạo nó như một thói quen. Là giáo viên, hàng ngày, bạn cho học sinh tiếp xúc với những ý tưởng mới hoặc khơi gợi ý tưởng bằng những phương thức mới. Bạn hỗ trợ họ trong những tình huống nhận thức như thế nào? Bạn dạy họ tư duy như thế nào?
15 câu hỏi thường dùng khi dạy một nội dung mới cho học sinh
1. Em nhận thấy có điều gì mới với bản thân mình và đó là những phần nào? 2. Làm thế nào để liên hệ điều này với những gì em đã biết? Làm thế nào và ở đâu thì phù hợp? 3. Điều gì em thấy quan trọng/nổi bật với em? 4. Đây là ý kiến chủ quan hay khách quan? 5. Nếu chủ quan, phán đoán của em có cần thiết cho việc hiểu không? 6. Điều này gợi nhắc em nhớ đến những gì? 7. Ý tưởng này có quan trọng với em không? Với những người khác thì sao? Giải thích? 8. Em có thể làm gì với điều này? 9. Những người khác có thể sử dụng thông tin kiểu này trong ‘thế giới thực’ như thế nào? 10. Ví dụ thực tế nào liên quan đến điều này có thể giúp em hiểu thêm về nó? 11. Em có thể đặt thêm câu hỏi gì về vấn đề này? 12. Em có thể liên hệ với người, nhóm, hoặc cộng đồng nào? 13. Em có thể ứng dụng ý tưởng này như thế nào? Tạo ra một cái gì đó mới mẻ chăng? 14. Điều gì thú vị nhất đối với em, ở địa vị là một nhà tư tưởng? 15. Theo em việc học tập này có thể đưa em đến đâu?
